Η πηγή των "Ιστορικών Μνημείων", προέρχεται από το βιβλίο "Ο ΠΑΤΡΟΚΟΣΜΑΣ ΟΔΟΙΠΟΡΟΣ ΣΤΑ ΔΥΣΒΑΤΑ ΕΥΡΥΤΑΝΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ" με την ευγενική άδεια του Ευρυτάνα λαογράφου και συγγραφέα Γιώργου Στ. Αθανασία.
Στο Μάραθο σαν πέρασε ο Πατροκοσμάς, εκτός των κηρυγμάτων και τις συμβολές του, προφήτευσε την επερχόμενη απελευθέρωση της πατρίδας από τους Τούρκους λέγοντας: "Πλησιάζει η ώρα της αναμέτρησης μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων. Οι Τούρκοι, θα πάθουν μεγάλο ξολοθρεμό".
Σαν πέρασε απ' το Μοναστηράκι και κήρυττε στο πλήθος, ένα κοπάδι με γίδια, μπήκε σε ξένο χωράφι σπαρμένο με σιτάρι. Ο ιδιοκτήτης τους, αλαφιασμένος έτρεξε να τα αποτρέψει, αλλά ο άγιος τον σταμάτησε λέγοντάς του να μην ανησυχεί και δεν θα φάνε το σιτάρι.
Κήρυγμα Πατροκοσμά στο Τροβάτο & αφορισμό στο Ντεληδήμι. Το 1777 περίπου ο εθνεγέρτης Κοσμάς ο Αιτωλός, περνούσε από τη ράχη Ντεληδήμι, όταν οι τσοπάνηδες δεν συγκράτησαν τα τσοπανόσκυλά τους στον "άγνωστο" ρασοφόρο.
Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, σαν πέρασε κι από εδώ, κάλεσε τους χωρικούς σε κήρυγμα. Μερικοί άργησαν στο κάλεσμα του, στην προσπάθεια ολοκλήρωσης κάποιας οικίας.
Τα Γάβρινα, οικισμός του Αγίου Δημητρίου, ένας όμορφος αλπικός οικισμός, στα δυτικά της Κόψης (1939μ.) και νότια του Προσηλιάκου (1861μ.).
Κατά την τοπική παράδοση μαθαίνουμε, ότι σε εκείνα τα χρόνια της μαύρης σκλαβιάς, ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, όταν οδοιπόρος περνούσε από εδώ, ξεκουράζονταν στη μονή της Μεταμόρφωσης Του Σωτήρα (Ανατολική Φραγκίστα).