ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΣΩΤΗΡΟΣ ΒΡΑΧΑΣ

Στὴν ἀπομονωμένη, ὀρεινὴ περιοχὴ βόρειά του χωριοῦ Βράχα τῆς Εὐρυτανίας, μέσα στὸ δάσος ἀπὸ βελανιδιές, βρίσκεται ἡ ἱστορική ομωνυμη μονή, ἡ σπουδαιότερη τῶν ἀνατολικῶν Ἀγράφων, ἀφιερωμένη στὴ Μεταμόρφωση τοῦ Σωτήρα.

Εἶναι ἄγνωστο πότε ἀκριβῶς ἱδρύθηκε, ἀλλὰ ἡ ὕπαρξή της ἐπιβεβαιώνεται ἀπὸ τὸ 1600-1650. Γνώρισε μεγάλη ἀκμὴ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας καὶ εἶχε τὸ σταυροπηγιακὸ προνόμιο. Τὸν 18ο αἰώνα πρέπει νὰ καταστράφηκε, γιατί, ὅπως μᾶς πληροφορεῖ ἡ κτητορικὴ ἐπιγραφὴ στὸ καθολικό της, ὁ ἡγούμενος Δαμασκηνὸς καὶ μία οἰκογένεια προσκυνητῶν ἀπὸ γειτονικὸ χωριὸ ἀνακαίνισαν τὸν ναὸ τὸ 1745. Ἀπέκτησε ἀξιόλογη περιουσία, κυρίως κτηνοτροφική, διέθετε βιβλιοθήκη καὶ φιλοξενοῦσε σχολεῖο, ἐνῶ παράλληλα ἔγινε ἕνα εἶδος γεωπονικῆς σχολῆς γιὰ τοὺς κατοίκους τῆς περιοχῆς. Στὰ χρόνια της ἐπανάστασης τοῦ 1821 συνδέθηκε μὲ τὴ δράση τοῦ ἤρωα Γεωργιου Καραϊσκάκη καὶ βρέθηκε στὸ ἐπίκεντρό της μάχης ποὺ ἔγινε ἀνάμεσα στὶς δυνάμεις του καὶ στοὺς Τούρκους τὸν Μάιο τοῦ 1824. Ἡ μονὴ διαλύθηκε τὸ 1833 καὶ τὸ 1929-1930 τὰ κτίσματά της κατεδαφίστηκαν.

Ἀπὸ τὸ συγκρότημα διατηρεῖται μόνο το καθολικό, σταυροειδὴς ἐγγεγραμμένος ναὸς μὲ νάρθηκα καὶ ἐξωνάρθηκα, καὶ τροῦλο ποὺ στηρίζεται ἐσωτερικὰ σὲ τέσσερις κίονες. Ἀνήκει σε παραλλαγὴ τοῦ ἀθωνικοῦ ἀρχιτεκτονικοῦ τύπου, δηλαδὴ ἔχει δύο κόγχες στοὺς πλάγιους τοίχους, οἱ ὁποῖες ὀνομάζονται χοροὶ ἐπειδὴ ἐκεῖ στέκονταν οἱ ψάλτες. Ἡ κατασκευὴ τοῦ κυρίως ναοῦ καὶ τοῦ ἐξωνάρθηκα φαίνεται ὅτι ἔγινε ἀπὸ δύο διαφορετικὰ συνεργεῖα, σὲ διαφορετικὲς περιόδους.

Στὸ ἐσωτερικό του ναοῦ καὶ ἐξωτερικὰ στὸν ἐξωνάρθηκα διατηροῦνται σε καλὴ κατάσταση τοιχογραφίες που ὁλοκληρώθηκαν τὸ 1753 οἱ πρῶτες καὶ τὸ 1758 οἱ δεύτερες. Πρόκειται γιὰ ἀξιόλογα ἔργα λαϊκῆς τεχνοτροπίας ποὺ ἀποδίδονται σὲ μαθητὲς τῆς σχολῆς τοῦ περίφημου ἁγιογράφου καὶ ἱερομόναχου Διονυσιου ἐκ Φουρνά. Ἐνδιαφέρον παρουσιάζουν ἀκόμη το επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο καὶ οἰ ωραῖες φορητὲς εἰκόνες. Στὰ δυτικά του ναοῦ ἔχουν ἀποκαλυφθεῖ ἐρείπια διώροφου κτίσματος, ποὺ πιθανότατα στέγαζε κελλιὰ καὶ τὸν ξενώνα τῆς μονῆς.